1. ริมฝีปาก ด้านนอก (Exo-labial) 2. ริมฝีปาก ด้านใน (Endo-labial) 3. ฟัน (Dental) 4. ปุ่มเหงือก (Alveolar) 5. หลังปุ่มเหงือก (Post-alveolar) 6. หน้าเพดานแข็ง (Pre-palatal) 7. เพดานแข็ง (Palatal) 8. เพดานอ่อน (Velar) 9. ลิ้นไก่ (Uvular) 10. ช่องคอ (Pharyngeal) 11. เส้นเสียง (Glottal) 12. ลิ้นปิดกล่องเสียง (Epiglottal) 13. โคนลิ้นในช่องคอ (Radical) 14. ผนังลิ้นส่วนหลัง (Postero-dorsal) 15. ผนังลิ้นส่วนหน้า (Antero-dorsal) 16. ปลายลิ้น (Laminal) 17. ปลายสุดลิ้น (Apical) 18. ใต้ปลายสุดลิ้น (Sub-apical)
ตำแหน่งเกิดเสียง (อังกฤษ: place of articulation, point of articulation) ในทางสัทศาสตร์ เป็นตำแหน่งกำเนิดเสียงพยัญชนะ คือตำแหน่งในช่องเสียง (vocal tract) ที่เกิดการกีดขวาง จากการเคลื่อนตำแหน่งของกรณ์ (โดยปกติคือ บางส่วนของลิ้น) และฐาน (ปกติคือ บางส่วนของเพดานปาก) โดยเมื่อรวมกับลักษณะการออกเสียง (manner of articulation) และการเปล่งเสียงพูด (phonation) ทำให้เกิดเสียงพยัญชนะที่แตกต่างกัน
ชนิดของการออกเสียง
ฐานกรณ์ (articulator) นั้นแยกออกเป็นการออกเสียงแบบ ฐาน (passive articulator) และ กรณ์ (active articulator) ตัวอย่างเช่น
- ใช้ริมฝีปากล่างเป็นกรณ์ (ส่วนเคลื่อนที่) อาจเคลื่อนไปสัมผัส ริมฝีปากบนซึ่งเป็นฐาน (ส่วนไม่เคลื่อนที่) เป็นการออกเสียงจากริมฝีปากคู่ (bilabial) เช่น เสียง [m]) หรือ
- ใช้ริมฝีปากล่างไปสัมผัสกับฟันบน (ฐาน) เป็นเสียงจากริมฝีปากล่าง-ฟันบน (labiodental) เช่น เสียง [f])
การสัมผัสเพดานแข็งด้วยส่วนหน้าและส่วนหลังของลิ้น
- ใช้ส่วนหน้าสัมผัส เรียก เสียงปลายลิ้นม้วน (retroflex)
- ใช้ส่วนหลังลิ้นสัมผัส เรียก "เสียงจากหลังลิ้น-เพดานแข็ง" (dorsal-palatal) หรือ โดยทั่วไปเรียกเพียง ตาลุชะ/เสียงจากเพดานแข็ง (palatal)
เสียงแบบกรณ์ มีทั้งหมด 5 เสียง คือ
- เสียงพยัญชนะริมฝีปาก (labial consonant) เป็นเสียงจากริมฝีปากหรือโอษฐชะ
- เสียงพยัญชนะโพรงปาก (coronal consonant) เป็นเสียงจากการใช้ส่วนปลายอ่อนตัวของลิ้น
- เสียงพยัญชนะหลังลิ้น (dorsal consonant) เป็นเสียงจากการใช้ส่วนกลางหรือส่วนหลังของลิ้น
- เสียงพยัญชนะโคนลิ้น (radical consonant) เป็นเสียงจากการใช้โคนลิ้นและลิ้นปิดกล่องเสียง (epiglottis)
- เสียงพยัญชนะเส้นเสียง (laryngeal consonants) เป็นเสียงจากกล่องเสียง (larynx)
การออกเสียงเหล่านี้สามารถเปล่งแยกจากกัน หรือ สามารถออกเป็นเสียงผสม เรียก การออกเสียงผสม (coarticulation)
การออกเสียงแบบฐานเป็นการออกเสียงที่ไม่มีการแบ่งแยกชัดเจน โดยตำแหน่งการออกเสียง เสียงจากลิ้น-ริมฝีปากบน (linguolabial) และเสียงลิ้นระหว่างฟัน (interdental), เสียงจากลิ้นระหว่างฟันและเสียงจากฟัน/ทันตชะ (dental), เสียงจากฟันและเสียงจากปุ่มเหงือก (alveolar), เสียงจากปุ่มเหงือกและเสียงจากเพดานแข็ง/ตาลุชะ (palatal), เสียงจากเพดานแข็งและเสียงจากเพดานอ่อน (velar), เสียงจากเพดานอ่อนและเสียงจากลิ้นไก่ (uvular) อาจเชื่อมโยงเหลื่อมกัน และการออกเสียงพยัญชนะอาจมีการออกเสียงในตำแหน่งก้ำกึ่ง
นอกจากนั้นแล้ว ในการใช้ลิ้นออกเสียง ส่วนที่ใช้สัมผัสอาจเป็นส่วน ผิวบนของลิ้น (blade) ที่ใช้ในการสัมผัส (เสียงพยัญชนะใช้ปลายลิ้น - en:laminal consonant), ส่วนยอดของปลายลิ้น (เสียงพยัญชนะใช้ปลายสุดลิ้น - apical consonant), หรือผิวใต้ลิ้น (เสียงพยัญชนะใช้ใต้ปลายสุดลิ้น - sub-apical consonant) ซึ่งเสียงเหล่านี้ก็อาจผสมผสานก้ำกึ่งไม่ได้แบ่งแยกชัดเจน
เสียงพยัญชนะที่มีตำแหน่งออกเสียงเหมือนกัน เรียกว่ามีฐานกรณ์ร่วม เช่น เสียงจากปุ่มเหงือกในภาษาอังกฤษ [n, t, d, s, z, l]
ตารางการออกเสียงและฐานกรณ์
| ลักษณะการออกเสียง | ฐานกรณ์ | |
|---|---|---|
| โอษฐชะ/เสียงจากริมฝีปาก (Labial) | เสียงจากริมฝีปากคู่ (Bilabial) | |
| เสียงจากริมฝีปากล่าง-ฟันบน (Labiodental) | ||
| ส่วนโพรงช่องปาก (Coronal) | เสียงใช้ปลายลิ้น (Laminal) | เสียงจากลิ้น-ริมฝีปากบน (Linguolabial) |
| เสียงลิ้นระหว่างฟัน (Interdental) | ||
| เสียงใช้ปลายลิ้น-ฟัน (Laminal en:dentaldental) | ||
| เสียงใช้ปลายลิ้น-ฟัน-ปุ่มเหงือก (Laminal denti-alveolar) | ||
| เสียงใช้ปลายลิ้น-ปุ่มเหงือก (Laminal alveolar) | ||
| เสียงใช้ปลายลิ้น-หลังปุ่มเหงือก (Laminal postalveolar) ("เสียงปลายลิ้นม้วน" - retroflex #1) | ||
|
เสียงโก่งลิ้น (Domed) (โก่งกลางลิ้นโค้งขึ้นเป็นทรงกลม สัมผัสเพดานแข็งบางส่วน) |
เสียงโก่งลิ้น-หลังปุ่มเหงือก (Domed postalveolar) ("เสียงจากลิ้น-หลังปุ่มเหงือก" - palato-alveolar) |
|
| เสียงใช้เพดานแข็ง (Palatalized) | เสียงจากเพดานแข็ง-หลังปุ่มเหงือก (Palatalized postalveolar) ("เสียงจากปุ่มเหงือก-เพดานแข็ง" - alveolo-palatal) |
|
| เสียงใช้ปลายสุดลิ้น (Apical) | เสียงจากปลายสุดลิ้น-ฟัน (Apical dental) | |
| เสียงจากปลายสุดลิ้น-ปุ่มเหงือก (Apical alveolar) | ||
| เสียงจากปลายสุดลิ้น-หลังปุ่มเหงือก (Apical postalveolar) ("เสียงปลายลิ้นม้วน" #2) | ||
| เสียงใช้ใต้ปลายสุดลิ้น (Sub-apical) | เสียงจากใต้ปลายสุดลิ้น-(หน้า)เพดานแข็ง (Sub-apical (pre)palatal) ("เสียงปลายลิ้นม้วน" #3) |
|
| หลังลิ้น (Dorsal) | หน้าเพดานแข็ง (Prepalatal) | |
| เสียงจากเพดานแข็ง/ตาลุชะ (Palatal) | ||
| เสียงจากหน้าเพดานอ่อน (Prevelar or medio-palatal) | ||
| เสียงจากเพดานอ่อน (Velar) | ||
| เสียงจากหลังเพดานอ่อน (Postvelar) | ||
| เสียงจากลิ้นไก่ (Uvular) | ||
| โคนลิ้นในช่องคอ (Radical) | เสียงจากช่องคอส่วนบน (Upper pharyngeal) | |
| เสียงจากช่องคอส่วนล่าง (Lower pharyngeal) | ||
| เสียงพยัญชนะจากลิ้นปิดกล่องเสียง-ช่องคอ (Epiglotto-pharyngeal) | ||
| เสียงพยัญชนะจากลิ้นปิดกล่องเสียง ((Ary-)epiglottal) | ||
| กล่องเสียง (Laryngeal) | เสียงจากเส้นเสียง (Glottal) | |